آشنایی با گیاهان نادر ایرانی - مجله کوروش بزرگ

سوسن چلچراغ

سوسن چلچلراغ گران بها تنها گل ایران است که نامش جزو میراث ملی ایران به ثبت رسیده است. هر سال اواخر فصل بهار موسم رویش این گونه از گیاهان نادر ایران است. یکی از دلایل ارزشمندی این گل آن است ترکیب ژنتیکی منحصر به فردی دارد و دوره پیدایش آن به زمان چهارم زمین شناسی باز می گردد. این گل در مناطقی که ارتفاعشان 2100 متر بالاتر از سطح دریا است می روید و محل اصلی رویش آن تالش در آذربایجان و ناحیه داماش در ناحیه عمارلو استان گیلان است. گل سوسن چلچلراغ احتیاجمند زمینی خشک و نورگیر است و باید به خوبی زهکش گردد یعنی باید همواره خاکی مرطوب داشته باشد. از نظر علمی این گل به خاطر مواد فلورسنتی که در پرچم خود دارد، قابلیت بازتابش نور را دارد. سوسن چلچراغ نخستین بار در سال 1354 در کتاب گل های شرق معرفی گردید و به افتخار گیاه شناس آلمانی کارل فردریش فون لدبور لیلیوم لدربوری نام گرفت.

لاله واژگون

100 گونه پیاز مختلف برای لاله های واژگون وجود دارد که 15 مورد از ایران ها در کشور ما یافت می گردد. این گل ها جزو گیاهان نادر ایران محسوب می شوند. لاله های واژگون نخستین بار در قرن 16 میلادی به وسیله جهانگردان اروپایی از ایران به اتریش برده شده و در باغ های ثروتمندان و خاندان سلطنتی پرورش یافتند و از قرن 19 کشت آن ها در هلند رایج شد. به خاطر شینم صبگاهی که بر روی آن ها می نشیند به آن اشک مریم نیز می گویند. لاله واژگون خود به دو دسته تقسیم می گردد.

• لاله واژگون حنائی:

این گل ها در غرب و شمال غرب شهر اصفهان و ارتفاع بین 2500 تا 3000 متر بالاتر از سطح دریا می رویند. منطقه ایده آن برای آن ها کوهستانی و خشک است و در فصل گرما گل می دهند. لاله های واژگون حنائی، ارغوانی رنگ هستند و با نزدیک شدن به نوک گل ها رنگ زرد غالب می گردد. اون گونه نسبت به سایر هم خانواده های خود (لاله های واژگون دیگر) به آب بیشتری احتیاج دارد پس اگر تصمیم گرفتید آن ها را بکارید آب کمک منظم را از قلم نیاندازید. دقت داشته باشید پس از اتمام گل دادن گیاه، گل برگ های خشکیده می تواند باعث ایجاد بیماری های قارچی گردد و باید بلافاصله آن ها را جدا کرد. سوسک قرمز رنگ سوسن آفتی است که همواره این گل را تهدید می نماید.

• لاله واژگون زاگرس:

لاله واژگون زاگرس هر سال در ماه های فروردین و اردیبهشت گل می دهد. رویشگاه این گونه کمیاب از گیاهان نادر ایران در استان ایلام و کوه های زاگرس است و مساحتی در حدود 10000 هکتار را شامل می گردد. این گل زیبا به وسیله پیار و بذر تکثیر می گردد و چرای احشام، تخریب زیستگاه برای ایجاد زمین های کشاورزی، برداشت مستقیم این گیاه و عرضه به بازار از جمله مهم ترین عوامل تهدید کننده آن است. متاسفانه بعضی افراد سودجو آن را از ریشه کنده و در بازار می فروشند و باعث از بین رفتن آن می شوند.

جام زرین

استرنبرجیا یا جام زرین یکی از گیاهانی است که پیاز دارند و در پاییز گل می دهند و دارای هشت گونه شناخته شده است. نام های نرگس پاییزه، سوسن دشت، سرده، نرگس زمستانه و گل حسرت زرد پاییزه نیز نام های دیگر آن هستند. با اینکه تعداد گونه های آن کم است اما همین تعداد اندک بسیار توسعه یافته اند و از جنوب غربی اروپا تا جنوب غربی آسیا گسترده اند. معمولا در خاکهای شنی رشد می کند و زهکش خوب بستر کاشت، وجود دوره ای گرمای خشک در تابستان و خاک های آهکی برای گل دهی آن توصیه می گردد. تکثیر آن به وسیله کاشت پیازها در دوران خواب آنان در اواخر تابستان و یا اوایل پاییز است. البته می توان آن را زمانی که برگ ها از بین می روند یعنی اواخر بهار نیز با استفاده از پیازهایش تکثیر کرد. در ایران تنها سه گونه از آن یافت می گردد که متاسفانه تمامی این گونه ها رو به انقراض هستند.

• جام زرین پائیزه
• جام زرین کورش
• جام زرین گلستان

نجم آبی

نجم آبی یا سیلا گیاهی پیازی است. نجم آبی را می توان در قسمت های مرتفع جنگل های راش در بین 800 تا 2000 متری و یا بالاتر در استان گیلان و در نواحی مجاور آن در استان آذربایجان یافت. معمولا این گل ها شکلی شبیه به لیوان دارند اما اگر نور کافی به آن ها نرسد شکل گل برگ ها افقی می گردد. نجم آبی به سرما مقاوم است امکان تکثیر گیاه سیلا به وسیله بذر آن وجود دارد و بعلاوه می توان اواخر تابستان و یا اوایل پاییز که گیاه در حال خواب است ، پیازهای آن را در عمق 10-8 سانتیمتری بستر کاشت.

• نجم آبی ایرانی

گل های متعدد نسبتا کوچک این گونه در یک خوشه بلند قرار گرفته اند. در چمنزارهای مرطوب کردستان یافت می گردد وفصل گل دهی اردیبهشت ماه است.

• نجم آبی گیلانی

نجم آبی گیلانی یا نجم آبی قفقازی گونه دیگری از نجم آبی این گونه از گیاهان نادر ایران است.

• نجم آبی لب برگشته

نجم آبی لب برگشته در جنگل های خزر و اغلب در شکاف دیواره های صخره ای می روید. فصل گلدهی آن نیز فروردین ماه است.

سنبلک چالوس

این گونه کمیاب از گیاهان نادر ایران در دسته سرده کلاغک قرار می گیرد و تنها در دره چالوس دیده شده است. در ارتفاعی بین 300 تا 1100 متری لبه صخره ها و در ماه های اسفند و فروردین می روید. رنگ آبی زیبای این گل کوچک جلب توجه می نماید. پیاز این گیاه نادر ایران تنها یک گل می دهد که به ندرت به ارتفاع 30 سانتی متری می رسد.

زنبق ایرانی | iris meda

اگر چه گیاه زنبق در تمام جهان یافت می گردد و نمی توان آن را نادر خواند اما گونه ای از گیاه زنبق در ایران یافت می گردد که به دلیل رنگ و خصوصیاتی که دارد می توان آن را نه تنها از گیاهان نادر ایران بلکه از گیاهان بومی ایران خواند. این نوع زنبق را در هیچ کجای جهان به جز کوهستان های حومه ساری و آذربایجان پیدا نخواهید کرد. رنگ گل زنبق ایرانی به رنگ کرم و زرد و گاهی قهوه ای بوده و بسیار زیبا هستند. اگر در طبیعت این نوع گل را دیدید برای حفظ طبیعت به آن آسیبی نزنید.

درخت انجیلی | parrotia persica

اگر طبیعت گرد هستید و به جنگل های شمالی ایران سفر کنید حتماً در کل جنگل به درخت هایی برخواهید خورد که متفاوت از دیگر درخت ها بوده و جلب توجه می نماید. درختی با برگ هایی به رنگ های قرمز، زرد، نارنجی، سبز، قهوه ای و خلاصه دیگر رنگ های این تنالیته را با هم در درخت انجیلی می بینید. دلیل نامگذاری نام لاتین این درخت به parrotia یا طوطی یکی به دلیل فردی است که این درخت را شناسایی کرد چرا که همین نام را داشت و دیگری به دلیل شکل میوه آن است که شبیه به منقار طوطی است. حتی می تواند تنوع رنگ آن را به طوطی نیز شباهت داد.

گل سگ دندان | Dogtooth violet

گل سگ دندان از جمله گل هایی است که گونه های متنوعی دارد. به عنوان مثال از این گل حدود 25 گونه تنها در نواحی معتدل آسیا، آمریکای شمالی و اروپا یافت شده است. در ایران نیز یک گونه تازه از آن دیده شده است که تنها در ناحیه شمالی البرز و در میان درختان راش می روید. پیاز این گل در دو برگ داشته و در ماه های دی تا فروردین گل می دهد. گل سگ دندان در ایران گونه ای از گل های بنفشه سگ دندان است که با نام علمی Erythronium caucasicum شناخته می گردد

درخت شمشاد ایرانی | buxus hyrcania

اگر چه این گیاه در قدیم فراوان در جنگل های شمال ایران پیدا می شد اما اکنون در گروه خطر گیاهان در حال انقراض قرار گرفته است. این درخت جزو درختان همواره سبز و سایه دار است که ارتفاعی تا حدود 9 متر و تنه ای به قطر نیم متر می رسد. تاریخچه این درخت مربوط به دوران مزوزوئیک و حدود 136 میلیون سال پیش بر می گردد اما هم اکنون به دلیل بیماری های قارچی و قطع بی رویه این درخت در خطر انقراض می باشد. در قدیم بیشتر ایرانی ها یک درخت شمشاد را در حیاط خود می کاشتند و جزو درختان محبوب به شمار میرود. این درخت چوب بسیار خوبی نیز دارد.

زعفران دوگله | Crocus biflorus

همه ما ایرانی ها بر روی برنج یا درون هر غذای دیگری زعفران استفاده می کنیم یا با گل زعفرانی که بنفش رنگ است آشنایی داریم. با این حال گونه های گل زعفران دیگری نیز در ایران پهناورمان پیدا می گردد. نوعی از گل زعفران با نام زعفران دوگله است که از یک پیاز دو تا گل زغفران بیرون می آید. این گل زعفران سفید رنگ بوده و در قسمت بیرونی گلبرنگ هایش راه های بنفش تیره دارد. گل زیابی زعفران دوگله از گیاهان نادر ایران است که تنها در ارتفاعات بالادست شمال و غرب ایران در دامنه های سنگلاخی و مخروبه ها می روید. این گل برعکس زعفران بنفش، در ماه های اسفند، فروردین و اردیبهشت گل می دهد.