دکتر نجفی: نباید فقط محقق متهم باشد، باید انگشت اتهام را به سمت سیاست گذاران هم بگیریم - مجله کوروش بزرگ

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در گفت و گو با خبرنگاران، در خصوص حواشی ایجاد شده پیرامون مقاله اخیر نشریه نیچر که ایران را در کنار دو کشور چین و روسیه متهم به داشتن کارخانه های فراوری مقالات جعلی نموده است، گفت: این که دغدغه در خصوص مسائل علمی در کشور وجود دارد و گفتمان رعایت اخلاق در پژوهش، در جامعه از سطح نخبگان و دانشجویان به مردم و رسانه کشیده شده، از یک جهت خیلی میمون و مبارک است؛ اما باید توجه داشته باشیم که موضوع را نه خیلی عظیم نمایی کنیم که موجب تحقیر جامعه علمی و سرخوردگی گردد و نه آن را خیلی ناچیز ببینیم که نادیده گرفته گردد.

وی ادامه داد: مطرح کردن این نوع مباحث در شورای عالی انقلاب فرهنگی و مجامع مختلف علمی و دانشگاهی خیلی خوب است اما بهتر است که به اقدامات عملی نیز که در این زمینه صورت گرفته هم اشاره گردد.

دکتر فرید نجفی اظهار کرد: اگر در کشور ما سیاست گذاران به نتایج کارهای تحقیقاتی توجه می کردند و البته دانشگاه و وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی هم توجه سیاست گذاران و تاثیرگذاری بر نظرات آن ها را در ارزشیابی ها می دیدند، شرایط کشور به این سمت و سو می رفت؟! واقعیت این است که سیاست گذار ما در زمان تصمیم گیری، کم تر سراغ محقق می رود. در کشور ما متاسفانه کم تر می توان سیاست گذاران را مُجاب کرد که به نتایج تحقیقات توجه نموده و آن را مبنای تصمیم گیری های خود قرار دهند؛ همین باعث سرخوردگی دانشگاه و محقق می گردد.

تخلفات پژوهشی مختص ایران نیست

نجفی در ادامه اضافه نمود: موضوع تخلف های پژوهشی در کشور مانند دیگر کشورها وجود دارد و این موضوع یک واقعیت است؛ ولی امثال این تخلفات متاسفانه با درجات مختلف در همه کشورها دیده می گردد و من در تجربه شخصی خود نمونه هایی از این موارد را دارم که هر کدام از آن ها مصادیقی از تخلفات هستند.

وی با اشاره به مشاهدات خود در این زمینه، مطرح نمود: حدود 10 سال پیش مقاله ای را به یکی از مجلات بین المللی که مایل به نام بردن اسم آن نیستم، ارسال کردم. پاسخی که آن ها دادند با این مضمون بود که مقاله شما را چاپ می کنیم ولی شما باید به مقاله فُلان فرد که سردبیر همان مجله بود ریفرنس بدهید. متاسفانه مسائلی از این قبیل گاهی در دنیای علم دیده می گردد که جای تاسف فروان دارد ولی به هیچ عنوان این مباحث مخصوص ایران یا دیگر کشورها نیست و به عنوان یک معضل باید حتما با نگاهی عالمانه با آن برخورد کرد.

دکتر نجفی با ذکر مثالی دیگر در این زمینه گفت: در یک مقاله دیگری که ما شرایط سرطان را در کشور جمهوری اسلامی ایران شرح داده بودیم، از استان های هم جوار خلیج فارس صحبت شده بود. یکی از مجلاتی که مقاله برای پذیرش به آنجا ارسال شده بود، به صراحت در پاسخ، مطرح نمود که ما نام خلیج فارس را به رسمیت نمی شناسیم و مقاله شما را چاپ نمی کنیم. البته الان این مقاله منتشر شده است. قطعاً دخالت دادن مسایل سیاسی در دنیای علم از جمله مواردی است که پسندیده نیست و بر اصول پذیرفته شده اخلاق در پژوهش هم منطبق نیست. این در حالی است چنین مواردی هیچ گاه در گزارشات موسساتی مانند نیچر و الزویر و ... مطرح نمی شوند!

دانش فراوریشده در کشور باید به دست سیاست گذار برسد

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در ادامه موضوع شرایط ایران را تشریح کرد و گفت: شکی نیست یکی از کشورهایی که بیشترین رشد در فراوری علم را داشته، ایران است. فراوری علم در تمام دنیا شاخص هایی دارد و یکی از این شاخص ها میزان انتشار مقاله است. بعضی از همکاران ارزش چاپ مقاله را آن قدر بالا می برند که فکر می نمایند، تحقیق شروعش با پروپوزال و انتها اش با مقاله است؛ در حالی که نگاه ما در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی این است که چاپ مقاله تنها یک مرحله و در واقع مرحله میانی پس از اتمام پروپوزال است. بعد از انتشار مقاله بحث ترجمان دانش و تاثیرگذاری دانش فراوری شده در سطح جامعه وجود دارد و به این معناست که باید دانشی که فراوری کردیم را به دست سیاست گذار برسانیم. این کار مهمی است که در کشور ما مغفول مانده است.

انگشت اتهام را به سمت سیاست گذاران بگیریم

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در ادامه اظهار کرد: اینکه عده ای از محققین ما تنها به فکر انتشار مقاله هستند، می تواند آسیب زا باشد؛ ولی محققین ما تنها مسئول قسمتی از این مشکل هستند. عده قلیلی از محققین ما متاسفانه تنها و تنها برای ارتقا، به مقاله پژوهشی می پردازند؛ اما تعداد زیادی از محققین کشور هستند که به دنبال حل مشکل و مسئله هستند ولی هم چنان که قبلا هم گفتم متاسفانه سیاستگذاران هم با مقوله رجوع به دانشمندان و محققین برای حل مسائل روزمره جامعه بیگانه هستند.

متخلفان جهت دانش بشری را منحرف می نمایند

وی با بیان این موضوع که، قصدی برای تبرئه کردن متخلفان ندارد، خاطر نشان کرد: متخلفان، جهت دانش بشری را منحرف می نمایند. یکی از نمونه های تخلف این است که نتایج یک مقاله را خلاف واقع گزارش می دهند و یا نتایج یک مقاله را دوباره در یک مقاله دیگر تکرار می نمایند. چنین اقداماتی باعث انحراف دانش بشری میگردد که بی شک گناهی نابخگرددنی است. خوشبختانه در کشور ما قوانین محکمی در ارتباط با این موضوع وجود دارد و باید آنالیز کنیم که چرا این قوانین تا الان خیلی بروز نداشته است؟

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت اظهار کرد که در مقاله نیچر نظر یک فرد عنوان شده است و این مقاله از قول رئیس موسسه الزویر، بدون هیچ گونه شاهدی می گوید در سه کشور ایران، روسیه و چین این قضیه به طور کاملا سیستماتیک و به اصطلاح خودشان کارخانه های چاپ مقاله اتفاق می افتد.

افراد آکادمیک طعمه افراد بازار می شوند

این متخصص اپیدمیولوژی در ادامه گفت: یکی از بدترین خبرهایی که تا الان داشتیم، چند سال پیش و درباره همان پنجاه و چند مقاله رد شده بود. در آن موقع تعداد زیادی از آن مقالات در کمیته های ملی اخلاق وزارت بهداشت، آنالیز شد. این آنالیز نشان داد که در عمده موارد، افراد غیر آکادمیکی که عمدتاً در دانشگاه جایگاهی نداشتند، نقش کلیدی داشتند و خیلی از افراد آکادمیک متاسفانه طعمه این افراد شده بودند. ولی این موضوع که چرا افراد آکادمیک ما باید طعمه بشوند، آن هم دلایل زیادی دارد که من به یکی از آن ها اشاره نمودم.

نجفی اذعان داشت: در نظام دانشگاهی ما، در مقاطعی نگاه و توجه خاصی به بحث مقاله شده است. ضمن آن که آن نگاه قابل احترام است؛ اما بحث اثرگذاری پژوهش مورد غفلت بوده. در تمام کشورهای دنیا سوم، همواره این فاصله بین سیاست گذاری و تحقیق وجود داشته و این اصلا ربطی به دوره چندساله اخیر ندارد و از زمان های دور و در کشورهای دیگر هم این مشکل وجود داشته است.

قوانینی که می توانند از تخلفات پژوهشی جلوگیری نمایند

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در خصوص قوانینی که در جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با تخلفات پژوهشی وجود دارد، گفت: 25 سال است که در دانشگاه های ما کمیته های اخلاق در پژوهش پایه گذاری شده اند و در این سال ها تمام طرح های تحقیقاتی ما به کمیته های اخلاق می رود و کد اخلاق دریافت می نمایند. البته این کد اخلاق به منزله این نیست که هیچ گونه تخلف دیگری در آن صورت نمی گیرد؛ بلکه حداقل یک کُدی است که شما می توانید طرح تحقیقاتی را در هر جای کشور پیگیری کنید و ببینید در کدام دانشگاه است، مجری آن چه کسی است و به چه شکلی انجام می گردد.

وی ادامه داد: از سال 1396 نیز با پیگیری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، لایحه پیشگیری و مقابله به تقلب و آثار پژوهشی به مجلس رفت و مصوب شد. شیوه نامه آن نیز تهیه و به تمام دانشگاه ها ابلاغ شد. یکی از مواردی که در این لایحه رخ داد این بود که ضابطان قوه قضاییه برای خارج از دانشگاه در نظر گرفته شدند به طوری که که اگر یک شرکت و یا فردی مقاله را بدون پشتوانه علمی و بدون رعایت کدهای اخلاق و خارج از ظوابط پذیرفته شده علمی تهیه و یا چاپ کرد و کارخانه مقاله سازی راه انداخت، ضابطین بتوانند با آن ها برخورد نمایند. به عبارت دیگر قوانین تنها به برخورد با کارکنان و اعضای هیات علمی دانشگاه ها محدود نشد و این یکی از جامع ترین قوانین برخورد با متخلفین است.

در گذشته پاداش مقالات برای افراد وسوسه نماینده بود!

دکتر نجفی به موضوع پاداش مقالات اشاره نمود و گفت: سال های سال در این کشور برای مقالات پاداش اقتصادی پرداخت می شد! این پاداش ها در مواردی حتی در چند سال پیش به مبالغی حدود 5 میلیون تومان هم می رسید. چنین رویکردی برای چاپ مقالات واقعاً می تواند انگیزه برای تخلف را بیشتر کند. خوشبختانه در سال گذشته، پاداش مقالات در تمام دانشگاه های علوم پزشکی ممنوع شد. بدیهی ست این تصمیم مخالفانی نیز دارد که البته اگر پای صحبت این دسته از همکاران هم بنشینم متوجه می شویم که این دوستان هم حرف های زیادی برای گفتن دارند. اخیراً خودم در یک ماموریت به یکی از دانشگاه های کشور، خواهان آنالیز جامع تر این موضوع شده ام که امیدوارم نتایج آن بزودی به ما ارائه گردد.

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت همچنین به دیگر اقدامات این وزارتخانه در مقابله با تخلفات اشاره نمود و گفت: یک کار شاخص دیگری که در وزارت بهداشت شکل گرفته و متاسفانه عده ای در مقابل آن جبهه گرفته اند، انتشار لیست مجلات نامعتبر دنیا است. ما در سامانه های وزارت بهداشت، لیست مجلات نامعتبر را منتشر نموده ایم. البته این به آن معنا نیست که هر مقاله ای که خارج از این لیست چاپ گردد، احتمال تخلف پژوهشی آن کم است؛ ولی این خیلی مهم است که مجلات بی کیفیتی که بیشتر مقالات ضعیف و دارای داده های مشکوک را منتشر می نماید، معین گردد. این لیست که روی سایت وزارت بهداشت واقع شده است، یکی از کامل ترین لیست هایی است که در دنیا وجود دارد.

وی به ممنوعیت استفاده از مقالات منتشر شده در مجلات لیست سیاه، برای ارتقا اشاره نمود و ادامه داد: سیاست وزارت بهداشت عدم محاسبه امتیاز چاپ شده در مجلات لیست سیاه برای ارتقا اعضای هیات علمی است.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، با بیان این که در هفت سال گذشته، بیش از 400 کارگاه در زمینه اخلاق در پژوهش و قوانین حاکم بر تخلفات پژوهشی در دانشگاه های کشور برگزار شده، گفت: بحث آموزش در زمینه تخلفات خیلی اهمیت دارد. بسیاری از دانشجویان ما با ابعاد مختلف تخلف پژوهشی آشنا نیستند و این نکته مهمی است.

وی ادامه داد: تمام دانشجویان تحصیلات تکمیلی واحدی به اسم روش تحقیق دارند و در یک جلسه از آن در خصوص مباحث اخلاق در پژوهش صحبت می گردد ولی واقعیت این است که در این زمینه به آموزش های بیشتر و موثرتر احتیاج داریم.

استعلام از کمیته های اخلاق در پژوهش؛ شرط انتصابات علمی-اجرایی

معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت به نقش کلیدی کمیته های اخلاق در پژوهش در ارتقای اعضای هیئت علمی اشاره نمود و گفت: در سال گذشته نامه ای به همه دانشگاه ها ارسال شد که اولین شرط برای ارتقای اعضای هیئت علمی یا قرار دادن آن ها در یک سِمت علمی-اجرایی در دانشگاه ها، این است که از کمیته های اخلاق در پژوهش استعلام گرفته گردد.

وی اضافه نمود: من به دلیل مسائل اخلاقی نمی توانم اسم دانشگاه و اسم افراد را ببرم ولی در دانشگاه های فراوانی ما مورد داشتیم که ارتقای اعضای هیئت علمی برای مدت زیادی بدلیل وجود تخلفات پژوهشی به تعویق افتاده است.

نجفی همچنین به شفافیت پرتال اعضای هیئت علمی و نقش آن اشاره نمود و گفت: پرتال اعضای هیئت علمی، خیلی شفاف است و پرونده همه اعضای هیئت علمی را در معرض دید همگان قرار داده است. در سایت علم سنجی، بعد از انتصابم به سمت معاون تحقیقات و فناوری وزارتخانه پروفایل من بسیار بیشتر از حد نرمال مورد بازدید نهاده شد. شاید این حساسیت جامعه علمی و وجود ابزاری برای ایجاد شفافیت بسیار مهم است. به خاطر این که افراد می خواستند ببینند، معاون جدید وزارت چه کسی است؛ مقالاتش به چه صورت است؟ آیا وی کسی است که مقالاتش بسیار بیشتر از حد معمول است؟ کیفیت مقالات او چگونه است؟

انتشار مقالات زیاد، تخلف است؟

این استاد اپیدمیولوژی گروه اپیدمیولوژی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در پاسخ به سوالی در خصوص افرادی که در پژوهشکده ها و پژوهشگاه ها صاحب سِمت هستند و در عین حال در معرض این اتهام قرار دارند که در طول سال مقالات زیادی منتشر می نمایند، گفت: این که یک نفر مقالات خیلی زیادی منتشر کند، به خودی خود تخلف نیست. در همین تهران پژوهشگاه ها و پژوهشکده هایی وجود دارد که به اندازه یک دانشگاه عضو هیئت علمی دارند. دانشکده هایی نیز وجود دارد که مثلا پنج عضو هیئت علمی دارد و البته این باعث تاسف است. بدیهی ست کسانی که در چنین پژوهشکده هایی کار می نمایند، دارای شبکه عظیمی از محققین هستند و کار در چنین شبکه ای بی تردید باعث ایجاد فرصت های بسیاری برای همکاری های علمی خواهد شد. افرادی که واقعاً در نقش رهبر در پژوهش ها شرکت می نمایند می توانند به شرط داشتن چهار شرط اصلی نویسندگی، نام آن ها در لیست نویسندگان قرار گیرد.

نجفی با ذکر مثالی در این مورد تشریح کرد: مثلا یک پژوهشکده ای در حیطه سرطان های دستگاه گوارش، همکار سازمان دنیای بهداشت است. یعنی سازمان دنیای بهداشت اگر بخواهد در منطقه خاورمیانه کاری را در حیطه سرطان های دستگاه گوارش انجام دهد، معمولا کار را و ماموریت را به آن پژوهشکده می دهد. آیا نباید توقع داشت که افرادی که در آن پژوهشکده مشغول هستند، تعداد مقاله بیشتری داشته باشند؟ چنین توقعی کاملا منطقی است. البته من نمی خواهم از تمام کسانی که مقالاتی با حجم بسیار بالا دارند دفاع کنم. می خواهم بگویم که کُلیت تباینی با اصول اخلاق در پژوهش ندارد.

وی ادامه داد: البته واقعاً انتظار بجای جامعه علمی از چنین عظیمانی این است که فضا را برای جوانان فراهم نموده و اجازه دهند نسل بعدی محققان پرورش یابند.

لزوم توجه به شاخص ترجمان دانش

معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت ضمن اشاره به این موضوع که در دنیا، نگاه به چاپ مقاله متفاوت با کشور ماست، گفت: شاید آن چه که بیش از چاپ مقاله مهم باشد اثرگذاری محقق در جامعه است. این اثرگذاری البته در تحقیقات بنیادی با تحقیقات کاربردی متفاوت است. به همین دلیل اینجانب از زمانی که در وزارت بهداشت بودم، اولین کاری که با همکاری همکارانم در دانشگاه ها و خصوصاً یکی از مراکز تحقیقات دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام دادم این بود که ارزشیابی دانشگاه ها را تغییر داده و سال جاری شاخص دیگری نیز به نام knowledge translation یا ترجمان دانش در ارزشیابی دانشگاه ها دیده گردد. در واقع از دانشگاه ها در خصوص تحقیقاتی که در سطح سلامت جامعه و در نگاه سیاست گذاران تغییر ایجاد نموده و همچنین باعث ایجاد فناوری شده سئوال می گردد.

وی همچنین ادامه داد: یکی دیگر از برنامه های معاونت تحقیقات، معین مراکز همکار برای سازمان های مرتبط با سلامت از بین مراکز تحقیقاتی وزارت بهداشت است. سازمان هایی مانند سازمان بهزیستی، سازمان انتقال خون و یا شهرداری و... در کشور می توانند در یک فرآیند کاملا تعریف شده از خدمات مراکز تحقیقاتی وزارت بهداشت برخوردار شوند که این نگاه می تواند مراکز ما را بیش از پیش به سمت انجام تحقیق بر روی مسائل روز جامعه، در کنار کارهای عمیقی که در دانش بنیادی انجام می دهند سوق دهد.

نجفی در سرانجام تاکید نمود: سال جاری با توجه به شعار سال، مبنی بر مانع زدایی از فراوری، حوزه فناوری در وزارت بهداشت مورد توجه ویژه نهاده شده و در ارزشیابی همه دانشگاه ها کوشش داریم مقوله فناوری و حمایت از فناوران را وارد کنیم.